Paths of Memory

Herinneringen vormen geen afgerond boek, maar zijn een nagalm—een echo die blijft hangen in de ruimte tussen wat wordt uitgesproken en wat wordt verzwegen. Het derde seizoen van het internationaal nomadisch programma 2024-2025, Repetition is a Form of Changing, heeft als titel Paths of Memory en is samengesteld door curatorenduo League of Tenders. In dit programma onderzoeken de deelnemende kunstenaars de spanningen tussen wie autoriteit heeft om herinneringen uit te wissen en te bewaren, en hoe we op andere manieren kunnen herinneren.

Het vertrekpunt voor Paths of Memory zijn twee monumenten in Middelburg—het VOC-monument (2002) en het Zeeuws Slavernijmonument (2005). Hoewel beide de rol van Nederland in de trans-Atlantische slavenhandel erkennen, laten ze niet de stemmen van degenen die het generatiegeheugen van de slavernij met zich meedragen horen. Vleeshal organiseerde van 2002-2004 een open call voor kunstenaars om een monument voor slavernij in Middelburg te ontwerpen, maar de jury die verantwoordelijk was voor de selectie van de kunstenaars, koos niet voor een kunstenaar die een nazaat van tot slaaf gemaakten was.

In de afwijzingsbrief aan een van de kandidaten, een Surinaams-Nederlandse kunstenaar, benadrukte voormalig directeur van Vleeshal, Rutger Wolfson:

Wij stellen dat het altijd tijd is voor discussie—en dat helen begint wanneer degenen die door geweld getroffen zijn, de macht krijgen om op hun eigen voorwaarden te herinneren en gebeurtenissen te bewaren.

De vorm van monumenten zoals we die nu kennen, is ontworpen om het verleden vast te zetten als iets dat niet ter discussie staat. Uitgehouwen in steen, gegoten in brons, ingebed in het landschap—ze lijken er altijd al te zijn geweest en voor altijd te blijven. Net als de ogenschijnlijk neutrale etnografische en historische musea vertellen monumenten verhalen die ons plaatsen binnen geschiedenissen die door anderen zijn verteld. Zo volgt elk monument en museum een herdenkingsregime dat wordt bepaald door degenen die de macht en middelen hebben om ze te bouwen en manieren van herinneren—en vergeten—te bepalen.

Paths of Memory richt zich op de nauwelijks zichtbare sporen van degenen die niet de autoriteit hadden om duidelijke sporen achter te laten en hun eigen geschiedenis te schrijven. Door zich opnieuw te verbinden met objecten die materiële overblijfselen van hun culturen bevatten, omarmen de uitgenodigde kunstenaars—Lakisha Apostel, Victoria Sarangova, Stas Shärifullá en Ziliä Qansurá—complexiteit en bevragen zij de hedendaagse machtsverhoudingen die uit het verleden zijn geërfd.

Sommige monumenten en musea, vooral die over slavernij, maken gebruik van ‘herinnering en verzoening,’ zoals het slavernijmonument in Middelburg. De Afro-Amerikaanse wetenschapper Christina Sharpe merkt op dat dit soort ‘herinnering’ vaak een synoniem wordt voor ‘ermee in het reine komen met voortdurende en alledaagse wreedheid’ (wat meestal betekent: aan voorbijgaan). De Curaçaose kunstenaar Lakisha Apostel bevraagt het verhaal van verzoening in haar performance en installatie. Zij richt zich tot het water van de Middelburgse gracht, dat de herinnering draagt aan de schepen die tot slaaf gemaakten van de Westkust van Afrika naar de Amerika’s vervoerden, en vervolgens hun herinnering uitwisten en Zeeland verrijken.

Andere monumenten verhullen geschiedenissen van koloniale overheersing en imperiale verstrengeling, en bieden door de staat goedgekeurde versies van het verleden die anderen hun stem ontzeggen. Bijvoorbeeld het monument van een Bashkort ruiter aan de IJssel, vlak bij Veessen in Nederland. Het viert de Bashkort soldaten die Nederland hielpen bevrijden van Napoleon als onderderdeel van het Russische keizerlijke leger, maar verzwijgt de kolonisatie en voortdurende onderdrukking van de Bashkorts door de Russische staat. In hun audio-essay richten kunstenaars Stas Shärifullá en Ziliä Qansurá (beide hebben een Bashkort achtergond) zich aandachtig op dit monument en zijn omgeving, waarbij ze riviergeluiden, Bashkort liederen en de muziek van de quray—een traditioneel instrument—over elkaar leggen om een ander perspectief hoorbaar te maken.

Etnografische musea bevatten collecties van objecten, foto’s en zelfs menselijke resten van inheemse, tot slaaf gemaakte en gekoloniseerde volkeren—vaak gepresenteerd als relicten van een prehistorisch verleden, ontdaan van hun geheugen en geschiedenis. De Kalmukse kunstenaar Victoria Sarangova gaat in op de Kalmukse objecten en foto’s uit het Humboldt Forum in Berlijn, die werden verworven nadat een groep Kalmukken tentoongesteld werd in zogenaamde etnologische tentoonstellingen—ook wel bekend als mensentuinen—in Duitsland en Frankrijk. In haar lecture-performance werkt Victoria aan het doorbreken van dit ontmenselijkende kader door de levens van deze mensen te herinneren en het lijden dat ertoe leidde dat zij in Europa tentoongesteld werden.

Al deze geschiedenissen die door monumenten en musea bewaard worden, resoneren vandaag de dag. In haar boek In the Wake: On Blackness and Being vraagt Christina Sharpe: ‘Hoe herdenken we een gebeurtenis die nog steeds voortduurt?’ die ze beantwoord met: ‘In de nasleep verschijnt het verleden dat niet voorbij is altijd opnieuw, om het heden open te breken.’ En dus vragen wij: Wie bepaalt hoe wij herinneringen vormgeven? Hoe functioneert een monument—binnen grote verhalen en in subtiele, uitdagende tegenstemmen? Hoe kunnen we op andere manieren herinneren om ons recht op het produceren van geschiedenis—en onze toekomst—op te eisen?

De kunstwerken die speciaal voor dit seizoen van het internationaal nomadisch programma zijn ontwikkeld zullen zich ontvouwen in september en oktober 2025. Een deel van de installaties die voortkomen uit het onderzoek en de performances worden gepresenteerd in de tentoonstelling Tatar* Kiss in de Vleeshal.

De productie van het werk van Stas Shärifullá en Ziliä Qansurá wordt ondersteund door het WE Jansenfonds.

Programma:

September — Online release van de audiowandeling en essay door Stas Shärifullá en Ziliä Qansurá

18 oktober — Authenticity, Novelty, and Uniqueness, een lecture-performance door Victoria Sarangova bij Spore Initiative (Berlijn, Duitsland)

19 oktober — Performance door Lakisha Apostel, een wandeling van het Kanaal door Walcheren naar Vleeshal

Lakisha Apostel is een performancekunstenaar gevestigd in Den Haag, geboren in Rotterdam (1999) en opgegroeid op Curaçao. Haar werk onderzoekt de relatie tussen lichaam, ruimte en herinnering, vaak via langdurige of locatiegebonden performances. Door rituelen waarin het lichaam een interactie aangaat met objecten en de omringende ruimte, gaat Lakisha in op ontworteling en het verlangen naar verbondenheid, in het bijzonder hoe ontworteling bestaat en functioneert in haar geboorteland Curaçao. Haar praktijk richt zich op het ontwikkelen van een taal en methodologieën van heling in relatie tot deze ontworteling, waarmee zij bijdraagt aan het bredere discours hierover op Curaçao.

Victoria Sarangova is een kunstenaar van Kalmukse afkomst, gevestigd in Berlijn. In haar praktijk onderzoekt zij thema’s als vooruitgang, geheugen en identiteit—vaak geworteld in de context van haar geboorteland Kalmukkië, een republiek in het zuidwesten van Rusland. Ze richt zich op ‘tussenposities’—ze put hiervoor uit haar gemengde achtergrond en voortdurende migratie—en herinnert, herkent, traceert en ontvouwt gelaagde geschiedenissen en geërfde narratieven.

Stas Shärifullá, ook bekend als HMOT, is kunstenaar, onderzoeker en muzikant die geluid, identiteit en geheugen onderzoekt door de lens van het Yılan-Bashkort erfgoed. Geboren in Oost-Siberië (Rusland) engageert Stas zich met orale tradities van Noord- en Centraal-Aziatische culturen, met focus op hoe geluid identiteit en geheugen vormt. Als autodidactisch computermuzikant en quraysı (een traditionele Bashkort fluit) werkt Stas in uiteenlopende media, waaronder vrije compositie, mixed-media-installaties, performatieve lezingen, interventies en meer. Hij is gevestigd in Bazel, Zwitserland.

Ziliä Qansurá is een multidisciplinaire kunstenares, geboren in Bashkortostan (Rusland). In haar praktijk combineert zij schilderijen, installaties en performances. De afgelopen twee jaar richt ze zich op het vilten en maakt ze wandtapijten en sculpturen die onderwerpen aansnijden als nationale en genderidentiteiten, collectief trauma en Turkofuturisme. Ziliä is momenteel gevestigs in Wenen.